Anaokulumuz, güvenli ortamı ve uzman kadrosu ile çocuklarınıza mutlu ve başarılı bir gelecek sunuyor, keşfedin!

Hafta içi : 09:30 - 18:00
+90 212 706 86 56
info@anaokuloncesi.com.tr

Satranç ve Çocuk

31 Mayıs 2025 by Site Editörü 75 Görüntüleme

Satranç ve Çocuk

0-6 yaş arası, insan gelişiminin en kritik dönemidir. Beyindeki sinaptik bağlantıların büyük kısmı bu yaşlarda oluşur. Bu dönemde verilen eğitimler, çocukların gelecekteki akademik, sosyal ve duygusal başarıları üzerinde doğrudan belirleyici olur.

Son yıllarda eğitim bilimciler, çocukların zihinsel gelişimini desteklemek amacıyla oyun tabanlı eğitimlere yönelmiştir. Bu kapsamda okul öncesi satranç eğitimi, çocukların dikkat, hafıza, problem çözme, sabır ve sosyal becerilerini geliştiren etkili bir yöntem olarak öne çıkmaktadır.

Her ne kadar satranç geleneksel olarak ileri yaşlara uygun bir etkinlik gibi görülse de pedagojik olarak yapılandırılmış ve oyunlaştırılmış satranç eğitimi, 4 yaş itibarıyla çocuklara verilebilmektedir. Bu yaş grubuna özel olarak geliştirilen yöntemler ve materyaller sayesinde çocuklar hem eğlenmekte hem de zihinsel olarak gelişmektedir.

Okul Öncesi Gelişim Dönemlerinde Satrancın Rolü

Çocuk gelişimi alanında yaptığı çalışmalarla bilinen İsviçreli psikolog Jean Piaget’ye göre 2-7 yaş arası çocuklar “işlem öncesi dönem”dedir. Bu dönemde sembolik oyunlar, taklit, sınıflandırma ve ilişkilendirme gibi beceriler gelişir. Satranç taşlarının simgesel anlamlar taşıması (örneğin kale = savunma, şah = lider) çocukların sembolik düşünme becerilerini geliştirir.

İç konuşma ve oyun yoluyla öğrenme gibi kavramları psikoloji literatürüne kazandıran Sovyet Psikolog Lev Vygotsky'nin “yakınsal gelişim alanı” teorisi, çocukların potansiyel gelişimlerinin uygun rehberlikle mümkün olduğunu savunur. Yani satranç eğitiminde öğretmenin yönlendirmesiyle çocuk daha ileri düzey stratejik düşünme becerileri geliştirebilir. Bu da yapılandırılmış bir eğitim modeli gerektirir.

Satrancın Okul Öncesi Çocuklar Üzerindeki Bilişsel Etkileri

Okul öncesi dönemde dikkat süresi oldukça kısadır. Ancak satranç oyunları kısa süreli odaklanma alıştırmaları sunarak bu süreyi zamanla uzatır. Oyunlaştırılmış satranç uygulamaları (örneğin “Taşı Bul” ya da “Hedefe Ulaş” gibi görsel görevler), dikkat kontrolünü ve görev tamamlama becerisini destekler. Taşların hareket biçimlerinin öğrenilmesi, çocukların görsel hafızalarını ve mekânsal algılarını geliştirir.

Satrançta bir taşın ileriye gitmesi, rakibin olası hamlelerinin zihinde canlandırılması soyut düşünmenin temellerini oluşturur. Örneğin: “Piyon bu kareye giderse ne olur?” sorusu çocuğun neden-sonuç ilişkisi kurmasını teşvik eder. Alternatif çözümler üretmeyi öğretir. Satranç, “tek doğru yoktur” ilkesini çocuklara erken yaşta kazandırır.

Dikkat ve Konsantrasyon, Görsel Hafıza ve Akıl Yürütme, Problem Çözme ve Neden-Sonuç İlişkisi

Erken çocuklukta dürtü kontrolü gelişmemiştir. Satranç sayesinde sıra beklemeyi, kendi sırası gelene kadar sabretmeyi öğrenir. Bu, özellikle dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) riski olan çocuklarda davranış düzenlemeyi destekler. Oyun esnasında kazanma kadar kaybetmenin de doğal olduğu öğretilir. Bu deneyimler, duygusal dayanıklılığı geliştirir ve “duygusal düzenleme” yetisini artırır. Çocuk, kendi düşünerek yaptığı hamlelerin sonuçlarını görür. Bu da içsel motivasyonu artırır ve “başarabilirim” duygusunu pekiştirir.

Özellikle sessiz ve içe dönük çocuklarda kendini ifade etme ve liderlik becerileri gelişebilir. Satranç eğitiminde çocuklar öğretmeni ve arkadaşlarını dinleyerek kuralları öğrenir. Bu süreç, iletişim becerilerini güçlendirir. Sınıf içi turnuvalar veya eşli çalışmalar çocuklara iş birliği yapmayı öğretir. Satranç kesin kuralları olan bir oyundur. Oyunun kurallarına uymak, çocuklara disiplin, sıralama ve adalet duygusunu kazandırır. Rakibe saygı, “el sıkışma”, “tebrik etme” gibi sosyal ritüellerle pekiştirilir.

Minik Ustalar Projesi – Türkiye Uygulama Örneği

Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı bazı anaokullarında pilot olarak uygulanan “Minik Ustalar Satranç Eğitimi” projesinde, 5 yaş çocuklarına haftada 2 ders saati satranç eğitimi verilmiştir. Proje sonunda yapılan gözlemler:

Dikkat süresi ortalama 2 dakikadan 6 dakikaya çıktı.
Sosyal paylaşım düzeyi ve iletişim becerileri %35 oranında arttı.
Öğretmenler, grup içinde çatışmaların azaldığını raporladı.
Ebeveynler çocukların evde daha sabırlı ve kontrollü davrandığını belirtti.
Renkli taşlar, büyük ebatlı tahtalar ve görsel hikayeler ile desteklenen “hikayeli satranç” yöntemi 4 yaş çocuklarında çok etkilidir.
Öğrenciler oyun günlerini iple çeker hale geldi. Bu da okula bağlılığı artırdı.
Mobil uygulamalarla desteklenen interaktif tahta oyunları da kullanılabilir.

Satranç, çocukların bilişsel, duygusal ve sosyal gelişimini destekleyen eğitici bir oyundur; strateji, dikkat ve sabır gibi becerileri erken yaşta kazandırır.

Satranç Eğitiminde Masalsı Anlatımın Önemi

Okul öncesi dönemde çocukların bilişsel ve duygusal kapasiteleri henüz soyut düşünme düzeyine ulaşmamıştır. Bu gelişimsel özellik göz önünde bulundurulduğunda, satranç gibi stratejiye dayalı soyut bir oyunun doğrudan ve kurallarla öğretilmesi çocuklar açısından zorlayıcı olabilir. Bu noktada masalsı anlatım, yani satranç taşlarının ve kurallarının hikâyeler, karakterler ve olay örgüleriyle sunulması, çocuklara hem erişilebilir hem de kalıcı bir öğrenme yolu sunar. Masalsı anlatım, satrancın çocuklara öğretiminde yalnızca yardımcı bir araç değil, aynı zamanda pedagojik bir köprü işlevi görmektedir. Özellikle okul öncesi dönemde, çocukların gelişim düzeylerine uygun olarak satranç gibi bilişsel yoğunluğu yüksek bir becerinin aktarılması, hikâyeleştirme ve karakter temelli anlatım ile mümkün hale gelmektedir.

Okul Öncesi Dönemde Etkileşimli Öğrenme

Masalsı anlatıım yalnızca çocukların taşları öğrenmesini değil, satrancı bir oyundan çok daha fazlası olarak görmesini sağlar. Hayal gücü ve oyun yoluyla öğrenir, soyut kavramları ancak somutlaştırıldığında içselleştirir. Bu nedenle satranç gibi karmaşık kuralları olan bir oyunu, doğrudan öğretmek yerine taşları karakterleştirmek (örneğin "cesur vezir", "sabırlı piyon", "gizemli at") ve onları bir hikâye içinde canlandırmak, öğrenme sürecini hem anlamlı hem eğlenceli hale getirir.

Satranç taşlarının özelliklerinin masallarla sunulması, çocukların sembolik düşünme, kategori oluşturma ve bağlantısal öğrenme becerilerini destekler.
Hikâye kurgusu sayesinde taşların hareketleri neden-sonuç ilişkisi ile bağdaştırılır; bu da mantıksal akıl yürütme becerilerini artırır.
Masallar çocukların duygusal dünyasına hitap eder. Taşların duygusal özellikler taşıyan karakterler olarak anlatılması (örneğin sabırlı piyon, sakin kale) çocuğun özdeşleşme kurmasını kolaylaştırır.
Bu özdeşleşme, empati gelişimini ve duyguların fark edilmesini destekler.
Grup ortamında hikâye anlatımı ve canlandırma, iletişim, dinleme, sıra bekleme ve grup içinde rol alma gibi sosyal becerileri güçlendirir.
Masallar güçlü birer epizodik bellek öğesidir. Çocuk, hikâyede geçen olayları hatırladıkça satranç kurallarını da hatırlar.
Bu yöntem sayesinde öğrenme yalnızca geçici bilgi aktarımı değil, anlamlı bir bütünlük içinde uzun vadeli bir kazanıma dönüşür.
Satranç, bazı çocuklar için başlangıçta karmaşık ve sıkıcı görünebilir. Ancak oyun ve hikâye ögeleri içeren anlatım, satranca karşı merak ve motivasyon oluşturur.
Özellikle dikkat süresi kısa olan çocuklarda masal yoluyla anlatım, dikkatin sürdürülebilirliğini sağlar.

Eğitim psikolojisi alanında yapılan bazı çalışmalar, soyut kavramların masallaştırılarak anlatılmasının çocukların kavram edinimi üzerindeki olumlu etkilerini göstermektedir. Nicolopoulou et al. (2006), hikâye anlatımı yoluyla verilen eğitimin okul öncesi çocuklarda hem dil gelişimini hem de problem çözme becerilerini artırdığını ortaya koymuştur.

Fleer (2011), Vygotsky’nin “oyun temelli öğrenme” yaklaşımının, masal anlatımıyla stratejik düşünme becerilerinin temellerinin atılabileceğini savunur.

Wason & Threlfall (1997), mantıksal düşünme becerilerinin erken yaşta sembolik anlatımlar aracılığıyla geliştirilebileceğini belirtir. Bu bağlamda satranç eğitimi masallarla verildiğinde çocukların zihinsel yapılandırmalarına uygun bir öğrenme platformu oluşur.

Masal temelli satranç eğitimi, MEB’in okul öncesi programlarında yer alan çoklu öğrenme ortamı ve oyunla öğrenme ilkeleriyle örtüşmektedir. Satranç taşlarının her biri bir karakter olarak tanıtıldığında, öğretmenler bunu; sınıf içi hikâye zamanı, drama ve rol canlandırma etkinlikleri, sanat çalışmaları (taş karakterlerini çizme/boyama) gibi etkinliklerle birleştirerek derinleştirebilir.